تاریخ شهر ایران

مادها

مادها شاخه ای از اقوام کوچ نشین بودند که از سده ی 14 ق.م از راه قفقاز به سوی ایران حرکت کرده و در سده های نهم و دهم پیش از میلاد در زمین های میان زاگرس و دریای خزر مستقر شدند.

شرایط سیاسی نظامی: در سده ی هشتم قبل از میلاد قبایل مادی که در رأس آن سران(پتی ها) قرار داشتند عدم پیوند سیاسی با یکدیگر حاکم بود که به علت خطر مشترک (تهاجم آشوریان) با یکدیگر متحد شدند. در چنین شرایط سیاسی که قدرت ماد وابسته به قدرت قبایل متحد بود شرایط نظامی ویژه ای حاکم بود. به گونه ای که جنگ جویان ماد، بر اساس سنت قبیله ای خود، بدون هیچ گونه نظم معینی می جنگیدند.

شرایط اجتماعی: ساختمان اجتماعی مادی در سده ی هشتم پیش از میلاد در مرحله ی انتقال از جماعت بدوی به شیوه ی شبانی کوچ رویی بود. در این اتحاد حکومت های کوچک بر اساس قلمروی عشایر و قبایل شکل گرفتند و رئیس یا خان قبیله به عنوان فرمانروا در رأس آنان قرار داشت.

شرایط اقتصادی: دامپروری و کشاورزی پایه های اصلی ماد را تشکیل می دادند. همچنین مادها به عنوان پرورش دهندگان اسب شهرت داشتند. تقسیم کار اجتماعی میان کشاورزی و صنعت هنوز شکل نگرفته بود.

شرایط فرهنگی و مذهبی: مغ ها که قبیله ای از قبایل مادی بودند به تدریج مقام روحانی جامعه ی ما را به دست آوردند و در سرتاسر این قلمرو به خواندن دعا و سرودهای نیایش پرداخته و اعمال دینی را اجرا می کردند.

سازمان فضایی و تبلور کالبدی: دولت ماد شکل ظاهری خویش را از جمع بندی تجارب تاریخی بین النهرین بدست آورد. هگمتانه هم شباهت هایی به شهر « اور» دارد و هم نگاهی فراوان به بابل و نینوا دارد.هگمتانه به هیچ وجه سازمان فضایی شهرهای بین النهرین را در خود ندارد. از این پس مظهر وحدت و در عین حال نفاق سه جامعه ی ایلی، روستایی و شهری است.

ویژگی شارهای مادی: قلعه ای محکم و قوی بر فراز تپه یا نقاط سوق الجیشی خاص که در دامنه و در پس دیوارهایش نقاط زیستی کوچک و بزرگ پراکنده اند.

هخامنشیان

تبدیل شار مادی به شار پارسی: شرکت فعال اشرافیت در دولت و به تبع آن شرکت در کلیه فعالیت های اجتماعی – اقتصادی و فرهنگی سیاسی سبب می گردد تا دولت ماد در تحول خود و در مسیر منطقی این تحول جای خود را به دولت هخامنشی بسپارد و شار ماردی به شار پارسی رنگ ببازد.

شرایط سیاسی نظامی: قبایل پارسی و متحدان آن ها که در ایرانزمین آن روز زندگی می کردند به تدریج جانشین بابلی ها، لیدی ها و مادها شدند و پس از تسخیر سرزمین های مذبور و قلمروهای دیگر، شاهنشاهی عظیمی تشکیل دادند که تا آن زمان در جهان سابقه نداشت.

شرایط اجتماعی: ساخت اجتماعی جامعه پارسی در آغاز دوره هخامنشی در شرق زاگرس تفاوت چشم گیری با دوره ی ماد نداشت. با این وجود به تدریج اختیارهای پدر خانواده و بزرگ خاندان کم شد.

شرایط اقتصادی: از زمان ایجاد شاهنشاهی هخامنشی، جهان در عصر اقتصاد مساعدی قدم گذاشته بود. یکی از کارهای اقتصادی هخامنشیان در این دوره کوتاه، حفر چاه و قنات و همچنین خشک کردن باتلاق ها در سرزمین های قلمروی شرقی بود.

شرایط فرهنگی و مذهبی: برخی دین هخامنشیان را زردشتی دانسته اند، چرا که مشترکاتی میان عقاید این دین و آنچه بر اساس سنگ نبشته ها و کتیبه ها در رابطه با دین هخامنشیان می دانیم، وجود دارد.

جاده ی شاهی: این جاده از شوش به افسوس در کنار دریای مدیترانه به طول 2400 کیلومتر در مسیر دجله و فرات حرکتی است برای در ارتباط سریع قرار دادن شهرهای بازرگانی – کشاورزی بین النهرین با شهر – قدرت های مرکزی و شهرهای کشور.

تولد بازار در شهر: شار نظامی-کشاورزی دوران ماد جای خود را به شار نظامی-بازرگانی پارسی در سر حدات و شار بازرگانی-کشاورزی سرزمین های میانی می دهد. اشرافیت قبیله ای به سرعت در کارهای بازرگانی و تجاری نیز وارد می شود. امتزاج کشاورزی،صنعت و تجارت، نهادی شده و مهر خود را بر شار دوران هخامنشی می زند، بازار در شهر تولد می یابد.

تقسیمات کالبدی شار پارسی: گستردگی امپراطوری،امتزاج و اختلاط اقوام گوناگون، آموختن فنون و حرفه های جدید و پیشرفته سبب می گردد تا اولین نطفه های تقسیمات کالبدی شار پارسی به تبع تقسیمات اجتماعی-اقتصادی بسته شود. تعریف دقیق و صریح سازمان فضایی کشور از سوی دولت هخامنشی در چهار رده خانه،ده،طایفه و کشور بر مبنای جامعه دودمانی بوده است.

 

 

 

 

 

 طرح درس

نام درس: تاریخ و فرهنگ شهر نشینی ایران

تعداد واحد: 2 واحد نظری

پیش­نیاز: تاریخ و فرهنگ شهرنشینی جهان

 

مقدمه

            این درس آغازی است در جستجو و کنکاش گسترده پیرامون چگونگی شکل­یابی مجتمع­های زیستی، شهرنشینی و شهرسازی؛ در این درس تلاش خواهد شد که مقدمات شناخت و یا به زبان دیگر، نوعی روش شناخت بافت و ساخت و سازمان اجتماعی- فضایی شهر به طور عام و تکوین شهر به طور خاص در ایران بدست داده شود. این نوع روش شناسی تنها نوعی از انواع متفاوت آن است. اما مهم این است که چگونه با بکارگیری هریک از این روش­ها به مفهوم شر دست یافته شود و معانی آن­ها بخصوص در ایران روشن شود.

    شناخت تاریخی هر مقوله - در اینجا شهر و یا مجتمع زیستی- از آن سبب اهمیت دارد که بمدد آن می­توان به مطروحه در «وضع موجود» پاسخ گفت و یا به سخنی بهتر، عوامل «چرایی» وضع موجود را باز شناخت. شناخت تاریخی یکی از پایه­ای­ترین عوامل شناخت وضع موجود است و به کمک آن می­توان تغییرات و دگرگونی­های بعدی را تخمین زد. چه، هرگاه گذشته- سیر تحول تاریخی پدیده- در وضع موجود آن«مستقر» باشد، آینده آن – دگرگونی­ها و تحولات بعدی پدیده- در وضع موجود «مستتر» خواهد بود.

• تا قبل از ناصرالدین شاه بیشتر شاهان قاجار به ساخت بناهای منفرد وکاخ­ها و باغ ها پرداختند.

• فضاهای باز شهری

  ·          فضا های باز شهری در این دوره بیشتر به صورت میدان های اصلی با کاربری های گوناگون شکل می گیرند .

  ·     دیگر فضا های باز شهری ، همان فضا های نیمه همگانی هستند، مانند مسجد ها ، مدرسه ها ، سرا ها با تکیه و حسینه ها . این گونه فضا های باز به عنوان یک فضای واسط بین بخش حکومتی ( ارگ سلطنتی ) با بازار یا بخش های مسکونی ایفای نقش می نموده است .

  ·     باغ های مربوط به کاخ ها و یا محوطه ی ارگ ، اگر چه از عناصر استخوانبندی شهر بوده و دارای فضا های باز می باشند . اما ، اغلب این فضا های بازبه شکل کاملا اختصاصی و حفاظت شده بود ه و جنبه بهره­ وری همگانی ندارند.

• خیابان ها:

  -الگو برداری از میدان ها و خیابان های مغرب زمین به همراه خود بازشدن نمای ساختمان ها را نیز بر روی این فضا های شهری بهمراه می آورد که در این صورت از نقش مایه های اروپایی در نما های پوسته میدان ها و خیابان ها استفاده می گردد .

  - در سازماندهی فضای جدید ، پیوند عناصر کهن و نوین برعهده ی خیابان گذاشته می شود تا با پذیرش کاربری های مدرن نه تنها برای عبورکه برای  مکث ، تجارت وفضای مناسب برخوردهای اجتماعی ، نقش نوین خود را ایفا می نماید .

  - خیابان در این مفهوم تازه از دو الگو تبعیت می کنند: الگوی نخست،چهره و سازمان فضائی خویش را از خیابان مکتب اصفهان می گیرد و آن را با حال و هوای اروپائی می آراید : محوری با درختکاری دوسویه، نهرهای آب در طرفین و تک بناهایی که نسبت به خیابان عقب می نشینند و در اطراف خود باغ و بستان دارند. الگوی دوم خیابان هایی هستند دارای بدنه های ساخته شده در طرفین که رو به خیابان دارند و سازمان کالبدی-فضائی ممتدی را تشکیل. این گروه از خیابان ها موفق می شوند شبکه سنتی بازار را به عنوان ستون فقرات شهری از کالبد کهن آن بیرون بکشند و خود را به عنوان عنصر اصلی توسعه بازار و شهر مطرح کنند. این خیابان ها بنابر الگوی اصلی خویش – یعنی خیابان های اروپائی و به خصوص فرانسوی در قرن نوزدهم میلادی- انواع و اقسام خدمات شهری و تاسیسات لازمه را در اختیار ساکنان قرار می دهند.

• محلات:

  -محلات کهن هنوز سازمان فضائی خویش، مرکز خود و شبکه ارتباطی شان را حفظ کرده اند.محلات جدید در کنار خیابان های تازه شکل می گیرند و خدمات مورد نیازشان را در درون خویش بلکه در حاشیه شان، یعنی در کنار خیابان ها باز می یابند.

  -محله به عنوان عنصر اصلی سازمان شهری ، در سبک تهران نقش اساسی ایفا می نماید ولی بر خلاف مکتب اصفهان فضای تظاهرات قومی و قبیله ای و نژادی نیست . محله از این پس به عنوان مکانی برای تبلور تمایزات اجتماعی قلمداد می گردد .

• میدان:

  «سبک تهران» بر خلاف «مکتب اصفهان» و به دلیل حضور قوی تفکر غیر بومی در سازماندهی فضائی و نیز به علت استیلای قدرت اقتصادی فراملی،عرصه جدیدی را در ترکیب فضائی این میدان باز می کند. مسجد و مدرسه، کاخ پستخانه( وحکومتی و بازار به عنوان عناصر اصلی ترکیب میدان در « مکتب اصفهان» جای خود را به عمارت تلگرافخانه و شاخص ارتباط نوین)،بانک(نماد روابط اقتصادی جدید)، عمارت بلدیه( تعبیری تازه از حکومت) و نظمیه( نماد نظم جدید) می سپارند. مسجد جامع کماکان در دل بازار باقی می ماند و بازار کماکان دهانه خویش را به میدان کهن شهر( سبزه میدان) می گشاید، کاخ حکومتی با حضور مستقیم خود در میدان کهن، خود را از میدان جدید عقب می کشاند.اتصال عناصر جدید و قدیم، کهن و نوین به عهده خیابان گذاشته می شود

طرح های شهری درایران

ضرورت تهیه طرح های شهری 

ضرورت تهیه طرح های شهری ازنیازمحسوس به یک مکانیزم برای ایجادتعادل دراموروضرورت انضباط فضایی وکالبدی شهرهاناشی می شود.ازاین رواستفاده ازطرح های شهری به عنوان ابزارتنظیم کننده محیط کالبدی ضروری است. 

          انواع طرحهای شهری درایران

 طرح جامع شهر(طرح توسعه وعمران شهروحوزه نفوذ)،طرح تفصیلی،طرح هادی شهر،طرح آماده سازی زمین ،طرح ساختاری –راهبردی،طرح آمایش سرزمین،طرح بهسازی  بافت قدیم،طرح باغشهرها،طرح کالبدی ملی ومنطقه ای،طرح ساماندهی فضاوسکونتگاههای روستایی،طرح جامع حمل ونقل شهری،طرح شهرهای جدید،طرح شهرک های مسکونی ،طرح های ویژه،طرح هادی روستاطرح اسکان 90،طرح اسکان1400،و.......

 

طرح جامع:طرحی بلندمدت که درآن نحوه استفاده ازاراضی ومنطقه بندی مربوط به حوزه هاونیازمندیهای عمومی شهری،خطوط کلی ارتباطی،ومحل مراکزانتهای خط وفرودگاهها وبنادروسطح لازم برای ایجادتاسیسات وتجهیزات وتسهیلات عمومی مناطق بهسازی ونوسازی والویتهای مربوط به آن تعیین می شودوضوابط ومقررات مربوط به آنهانیزتدوین می گردد.

طرح تفصیلی:درحقیقت تنظیم برنامه های مفصل وانجام اقدامات جزبه جزدرمناطق ومحلات شهری وطراحی آنهاست وشامل طرح های زیر می باشد

1-طرح بهسازی ونوسازی،بازسازی ومرمت بافتها2-طرح آماده سازی توسعه های جدیددرشهرها ودرسال1351باشروع برنامه 5 عمرانی آغازگردید.درطرح تفصیلی خدمات وفضاهای شهری بامشخص کردن جزئیات قابل اجرامی باشد.وطرح تفصیلی بایستی تداوم داشته باشد.

طرح آماده سازی:طرحی که درآن جهت گسترش آتی شهرونحوه ی استفاده اززمینهای شهری برای عملکردهای مختلف به منظورحل مشکلات حادوفوری شهروارائه راه حل های کوتاه مدت ومناسب برای شهرهایی که دارای طرح جامع نمی باشندتهیه می شود.درسال 1334آغازگردیدوبرای شهرهای کمتراز50000نفروبرای مدت 10 ساله می باشد.

طرح ساختاری-راهبردی:از دهه 1980 این بحث ها مطرح شد که باید استراتژی ها و ساختارهارا شناخت و برای هر استراتژی ایده هایی داشته باشیم. بنابراین نوع نگاه به جای فرایند شناخت تحلیل طرح به فرایند هدف تحلیل طرح تغییر کرد.تفاوت این طرح ها با طرح جامع در این بود که در آنها اول هدف از طرح تعیین می شد و پیش بینی و آینده نگری در راستای آن اهداف انجام می شد.وسرانجام این طرح هادرسال1377درایران توسط

وزارت مسکن دنبال گردید.

طرح آمایش سرزمین:آمایش سرزمین ،توزیع بهینه منابع،فعالیت ها،ومشاغل است.آمایش سرزمین درواقع مدیریت عقلانی فضاست وطرح بلندمدتی است که درآن باتوجه به امکانات منابع موجودونیروی انسانی سعی می شوددرطول زمان ،این امکانات ازمراکز،دربخش هایی ازکشورکه محدودیت های توسعه ای دارندهدایت شوند،تاتوزیع امکانات وجمعیت درکشورمتعادل گردد.

طرح ساماندهی:برای بازسازی بخشهاومحله های قدیمی شهرهابراساس نظریه های اکولوژیک ومدیریت مداری قبل از1970موردتوجه قرارگرفتند

.درنقاطی ازشهراجرامی شوندکه درنبودطرح های توسعه شهری به صورت خودجوش احداث ودچارنوعی ناهنجاری فضایی یاعملکردی شده اند.

طرح بهسازی بافت قدیم:این طرحهافقط به امربهسازی دربافت قدیم می پردازندوعملیات نوسازی که ممکن است درطرحهای ساماندهی به اجرادرآیددرآنهاانجام نمی گیرد.

طرح باغشهر:به طورکلی این طرح ،هدف اصلی وزارت مسکن وشهرسازی یعنی حفظ فضای سبزموجوددراطراف شهرهاوتوسعه آنهارادنبال می کند .

^{طرح کالبدی ملی ومنطقه ای:}این طرحهاباهدف مکان یابی برای گسترش آینده شهرهای موجودوایجادشهرهاوشهرک های جدید،پیشنهادشبکه شهری آینده کشوریعنی اندازه شهرها،چگونگی استقرارآنهادرپهنه کشوروسلسله مراتب میان شهرهابه منظورتسهیل ومدیریت سرزمین وامرخدمت رسانی به مردم وپیشنهادچارچوب مقررات ساخت وسازدرکاربریهای مجاززمین های سراسرکشورتهیه می گردند.

طرح ایران 1400:

 

باانتشارنتایج سرشماری عمومی نفوس ومسکن درسال1365،مدیران وتصمیم گیران سطوح بالای مدیریت کشورراباواقعیت جدیدی درزمینه جمعیت ،فضاوفعالیت مواجه کردبراساس برآوردهاپیش بینی میشدکه تاسال 1400 جمعیت شهرنشین کشوراز33میلیون نفردرسال1370به حدود66میلیون نفربرسدواین جمعیت برای زیست ومعیشت درکانون های شهری به فضایی حدود660هزارهکتارسطح خالص وناخالص مسکونی نیازداشتندبه عبارت دیگرتاسال1400بایدوسعت شهرهابه دوبرابرمساحت آنهادرسال1370یعنی 330هزارهکتارافزایش یابدبه این ترتیب زمینه های طرح 1400فراهم شددرسال75کارتهیه برنامه ایران 1400درسازمان برنامه وبودجه اغازشداماموردتصویب قرارنگرفت ودردولت خاتمی به جای آن طرح امایش سرزمین حمایت شد.

 
طرح اسکان90:

براساس پیش بینی جمعیتی صورت گرفته مبنی برااینکه جمعیت کشورتاسال 1390(افق25ساله برمبنای امارگیری سال65)به حدود110میلیون نفرخواهدرسیدوحدودهفتاددرصداین جمعیت درشهرساکن خواهندبه همین دلیل تهیه طرح های باعنوان اسکان 90موردتوجه قرارگرفت طرح اسکان 90یاطرح مکانیابی اسکان جمعیت تاسال90درسال71توسطوزارت مسکن به مهدنسین مشاورداخلی واگذارگردیدوهدف آن تعیین نقاط دارای توان برای اسکان جمعیت بوددرراستای طرح اسکان 90مهنسین مشاورامکوایران سه طرح عمده خراسان لرستان وایلام رااجراکردند

مشکل طرح اسکان 90همخوانی آن باطرح ریزی کالبدی ملی ومنطقه ای بوده است.

تاثیرات طرح های درشهرسازی:

ازتاثیرات این طرح هادرشهرسازی می توان به تغییردرکاربری اراضی شهری،ساماندهی کاربری اراضی شهری ازطریق طرح های جامع ومکان گزینی بهینه خدمات شهری درتمامی بخشهای مختلف شهر،تغییریااصلاح شبکه ارتباطی وضوابط جاری،برنامه ریزی اراضی توسعه جدید شهری وآماده سازی ،ذخیره سازی زمین جهت نیازهای آتی شهروندان ازجمله پروژه های مسکن مهر،تعیین محدوده وحریم شهرهاوجلوگیری ازگسترش بی رویه برخی شهرهاوساخت وسازهای خارج ازضوابط طرح های شهرسازی درمحدوده شهرها،الویت دادن برخی ازاراضی به کاربری های مربوط به تسهیلات وخدمات عمومی.

ازتاثیرات طرحهای بهسازی ونوسازی شهری درشهرسازی می توان به احداث خیابان ومیدان باوسعت کافی ومتناسب بانیازهای شهرسازی هرشهردرقلب شهرهاوهم چنین احداث خیابانهای کمربندی دراطراف بسیاری ازشهرهای بزرگ  بعنوان خیابان دورشهرکه اکثرابه حالت قوس واربخش زیادی ازشهررادورمی زند.تخریب محله های غیرقابل اصلاح وهم چنین گورستانهایی که درمراکزشهرهاقرارداشتندوتبدیل آنهابه فضای سبزعمومی

 

تشویق ووادارکردن مردم  به زیبایی ساختمانها،مخصوصاساختمانهایی که درمجاور خیابانهای احداث شده یاتوسعه یافته قرارمی گیرد.

توسعه واصلاح برخی ازمعابردرمحله های قدیمی که قابلیت ادامه زندگی وکاردرساختمانها ی آن وجودنداشت(هاشمی1369).

ازتاثیرات طرح بهسازی بافت قدیم درشهرسازی می توان به زنده سازی مجددبناهای باارزش تاریخی برای مصارف فرهنگی- اجتماعی،بهسازی بناهایی که به علت فرسودگی ،قابلیت کاربری ندارند.

ازدیگرتاثیرات طرحها درشهرسازی میتوان به استقرارمطلوب مراکزفعالیتی وکاهشزمینه های مهاجرت درنقاط کم تراکم  میتوانداشاره کردکه به رشدهماهنگ منطقه ای نیزکمک مینمایند.

وهم چنین جنبش شهرسازی نوین با بازشناسی اهمیت بالا بردن تراکم در شهرها برای کاهش مصرف زمین و دسترسی بهتر به انواع خدمات در فاصله ا ی کمتر بر

لزوم استفاده از تراکم های بالا در شهرها اصرار می ورزد.

 

 

 

 

      

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

ساختوبافتشارازقرنچهارمتاقرنهفتمهجریقمری

سبکرازیدر معماری

در قرن چهارم هجری، تجدید حیات علمی و ادبی و پیدایش آزاد اندیشی و استقلال سیاسی- مذهبی از دولت مرکزی، زمینه ساز شکل گیری شیوه "رازی" به عنوان چهارمینشیوهمعماریایران،کههمهویژگیهایخوبشیوههایپیشین (نغز کاری شیوه پارسی، شکوه شیوه پارتی و ریزه کاری های شیوه خراسانی)رادارامیباشدمی گردد.

شیوهرازیازدورهآلزیارشروعشدهوتاآلبویه،سلجوقی،اتابکانوخوارزمشاهیانادامهپیدامیکند.

محلپیدایشورشدشیوهرازیشهر "ری" یا "راز" میباشد. کالبد شهردر این دوره بر میدانی میانی مستقر شده که پیرامون آن را دیوان ها، بازارها و جامع احاطه کرده اند. و گرداگرد آنها محلات شهری با ساختاری فشرده و کوچه های باریک، بدون هیچ برتری قومی- مذهبی و نژادی قرار می گیرند. در این زمان شارستان افول می کند و ربض توسعه می یابد. این خصیصه در هیچ دوره ای تکرار نمی شود.

در قرون پنجم و ششم هجری با روی کار آمدن ترکان سلجوقی، نظام متمرکز دولتی تمام آزادی های فکری قرن گذشته را از بین می برد، شار چهره ای تجاری می گیرد، سازمان فضایی- کالبدی شار به مفهوم منطقه بندی کهن، مراکز حکومتی، محلات اشراف و نجیب زادگان و محلات شهری مردم عادی و ... باز می گردد.

 کالبد شهر را میدان اصلی (اما نه به عنوان محل حضور مردم و فعالیت های اجتماعی) که در پیرامون آن کاخ ها، دیوان ها، جامع و مدرسه (که در این دوره همانند مسجد از ارکان اصلی شهری محسوب می گردید) قرار دارد و بازار اصلی (با راسته های جداگانه برای اصناف مختلف)  به آن باز شده تشکیل می دهد.

 گرداگرد مجموعه مرکزی شهر را محلات شهری هر یک  متناسب با جایگاه اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی که دارند فرا می گیرند. این محلات به وسیله راه ها به بازار متصل می شوند. هر محله دارای مدرسه، مسجد، آب انبار، میدانچه، بازارچه و تعدادی حمام (در مرکز محله) بوده و در سلسله مراتب محلات و اندازه محلات، تعداد جمعیت و خانوار و گروه های خویشاوندی و صنفی و حتی افراد موثر بودند.

 کل مجموعه شهری در درون دیوارهای سنگین قرار می گیرد و گاهی اطراف آن را خندق حفر می کنند. گورستان ها، بازارهای هفتگی، ماهانه و سالانه در خارج از شهر و در مسیر راه های تجاری و دروازه شهر  قرار داشتند.

در این دوران تقسیمات منطقه ای به ترتیب از تقسیم بزرگ تر شامل ولایت (معادل استان امروزی)، کوره (شهرستان امروزی)، رستاق (بخش امروزی)، طسوج (دهستان امروزی) و قریه (ده امروزی) می شد.

هم چنین سه نوع شهر در این دوره در ایران قابل تشخیص است که عبارتند از:

1-مصر: شهری که سلطان یا امیری بزرگ در آن مستقر باشد، دیوان ها در آن متمرکز و ناحیه هایی به آن وابسته باشند.

 2- قصبه: پایتخت و مرکز ایالتی.

3- مدینه: جایگاهی برای اجرای عدالت، مقررات یا نمایندگان.

پس از این سه تقسیم بندی قریه ها قرار می گیرند.

در شیوه رازی ساختمان هایی با کارکردهای گوناگون ساخته شدند از جمله آرامگاه های برجی (چهار گوشه، پنج، شش و هشت گوشه به صورت استوانه پره دار یا ساده)، میل ها (برج های راهنما برای مسافران در بیابان ها) ، ابنیه های عظیم و ... . هم چنین در تمام ابنیه این دوره مانند مساجد، مدارس و کاخ ها، سردر اهمیت به سزایی داشته و در ساخت آن از تزیینات سنگی، گچی و برجسته کاری هایی استفاده می شده است.

از شهرهای مهم این دوره می توان به شهر ری، یزد، سیراف،قزوین، شیراز و ... اشاره کرد.

 

 

 

 

 

ساختوبافتشارازقرنچهارمتاقرنهفتمهجریقمری

سبکرازیدر معماری

در قرن چهارم هجری، تجدید حیات علمی و ادبی و پیدایش آزاد اندیشی و استقلال سیاسی- مذهبی از دولت مرکزی، زمینه ساز شکل گیری شیوه "رازی" به عنوان چهارمینشیوهمعماریایران،کههمهویژگیهایخوبشیوههایپیشین (نغز کاری شیوه پارسی، شکوه شیوه پارتی و ریزه کاری های شیوه خراسانی)رادارامیباشدمی گردد.

شیوهرازیازدورهآلزیارشروعشدهوتاآلبویه،سلجوقی،اتابکانوخوارزمشاهیانادامهپیدامیکند.

محلپیدایشورشدشیوهرازیشهر "ری" یا "راز" میباشد. کالبد شهردر این دوره بر میدانی میانی مستقر شده که پیرامون آن را دیوان ها، بازارها و جامع احاطه کرده اند. و گرداگرد آنها محلات شهری با ساختاری فشرده و کوچه های باریک، بدون هیچ برتری قومی- مذهبی و نژادی قرار می گیرند. در این زمان شارستان افول می کند و ربض توسعه می یابد. این خصیصه در هیچ دوره ای تکرار نمی شود.

در قرون پنجم و ششم هجری با روی کار آمدن ترکان سلجوقی، نظام متمرکز دولتی تمام آزادی های فکری قرن گذشته را از بین می برد، شار چهره ای تجاری می گیرد، سازمان فضایی- کالبدی شار به مفهوم منطقه بندی کهن، مراکز حکومتی، محلات اشراف و نجیب زادگان و محلات شهری مردم عادی و ... باز می گردد.

 کالبد شهر را میدان اصلی (اما نه به عنوان محل حضور مردم و فعالیت های اجتماعی) که در پیرامون آن کاخ ها، دیوان ها، جامع و مدرسه (که در این دوره همانند مسجد از ارکان اصلی شهری محسوب می گردید) قرار دارد و بازار اصلی (با راسته های جداگانه برای اصناف مختلف)  به آن باز شده تشکیل می دهد.

 گرداگرد مجموعه مرکزی شهر را محلات شهری هر یک  متناسب با جایگاه اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی که دارند فرا می گیرند. این محلات به وسیله راه ها به بازار متصل می شوند. هر محله دارای مدرسه، مسجد، آب انبار، میدانچه، بازارچه و تعدادی حمام (در مرکز محله) بوده و در سلسله مراتب محلات و اندازه محلات، تعداد جمعیت و خانوار و گروه های خویشاوندی و صنفی و حتی افراد موثر بودند.

 کل مجموعه شهری در درون دیوارهای سنگین قرار می گیرد و گاهی اطراف آن را خندق حفر می کنند. گورستان ها، بازارهای هفتگی، ماهانه و سالانه در خارج از شهر و در مسیر راه های تجاری و دروازه شهر  قرار داشتند.

در این دوران تقسیمات منطقه ای به ترتیب از تقسیم بزرگ تر شامل ولایت (معادل استان امروزی)، کوره (شهرستان امروزی)، رستاق (بخش امروزی)، طسوج (دهستان امروزی) و قریه (ده امروزی) می شد.

هم چنین سه نوع شهر در این دوره در ایران قابل تشخیص است که عبارتند از:

1-مصر: شهری که سلطان یا امیری بزرگ در آن مستقر باشد، دیوان ها در آن متمرکز و ناحیه هایی به آن وابسته باشند.

 2- قصبه: پایتخت و مرکز ایالتی.

3- مدینه: جایگاهی برای اجرای عدالت، مقررات یا نمایندگان.

پس از این سه تقسیم بندی قریه ها قرار می گیرند.

در شیوه رازی ساختمان هایی با کارکردهای گوناگون ساخته شدند از جمله آرامگاه های برجی (چهار گوشه، پنج، شش و هشت گوشه به صورت استوانه پره دار یا ساده)، میل ها (برج های راهنما برای مسافران در بیابان ها) ، ابنیه های عظیم و ... . هم چنین در تمام ابنیه این دوره مانند مساجد، مدارس و کاخ ها، سردر اهمیت به سزایی داشته و در ساخت آن از تزیینات سنگی، گچی و برجسته کاری هایی استفاده می شده است.

از شهرهای مهم این دوره می توان به شهر ری، یزد، سیراف،قزوین، شیراز و ... اشاره کرد.

 

 

 

 

 

وقایع مهم تاریخی در این دوران:

1.قرن اول هجری: فتح ایران توسط مسلمانان و تغییرات عمده در جهانبینی مردم، اقتصاد و سازمان شهر

2.قرن دوم هجری: تشکیل دولت متمرکز اسلامی(خلفای عباسی) ضمن قبول اصل خودمختاری و استقلال محلی

3.قرن سوم و چهارم هجری: به قدرت رسیدن حکومت های محلی

تاریخ این دوره را در دوبخش قرون اولیه اسلام و حکومت های محلی بررسی می کنیم.

الف) قرون اولیه اسلام(قرن اول و دوم هجری)

با فتح ایران به دست مسلمانان اکثر شهر ها دروازه های خود را به روی سپاه اسلام گشودند. اولین شهرهایی که شکل گرفتند اردوگاه هایی برای سپاهیان مسلمان و مهاجرین بودند. اولین بنایی که در شهرهای فتح شده ایجاد می شد یا معبد آتشگاه یا کلیسایی به آن تغییر شکل می داد مسجد بود. دارالاماره نیز در کنار همین مساجد شکل می گرفت. در برخی موارد سپاه مسلمانان در نزدیکی شهر مسکن می گرفت و به مرور شهر جدیدی شکل می داد و شهر اولیه از رونق می افتاد.

اقتصاد کشور در قرون اول و دوم هجری دچار انحطاط شد؛ چراکه فرمانروایان جدید با امور کشور داری به خوبی آشنایی نداشتند، همچنین تمام مالیلت اخذ شده از مردم این سرزمین را از آن خارج می کردند. برخی از آنها نیز به سوء استفاده از مقام خود و جمع آوری ثروت روی آوردند.

در دوره بنی عباس ایرانیان مورد اعتماد خلفای عباسی قرار گرفتند و در اداره امور اداری و نظامی مورد توجه قرار گرفتند.

هرچند در ابتدای ورود اسلامی نظام کاستی از بین رفت ولی به مرور محله هایی بر اساس قبیله و نژاد، مذهب و فرقه شکل گرفتند که معمولا در تضاد و تقابل با یکدیگر بودند.

تا قرن چهارم اکثر مردم زرتشتی بودند و لی تا اوایل قرن پنجم به مرور اسلام گسترش یافت. با وجود اینکه مدت ها زبان عربی زبان رسمی ایران شد ولی زبان فارسی دوباره جایگاه خود را بازیافت. همچنین بسیاری از آداب و رسوم ملی زنده ماندند و یا خود را با آداب و رسوم جدید وفق دادند.

در زمان امویان در رأس اداره امور خلیفه قرار داشت، امیر در یک ایالت و والی در یک ولایت حکمرانی می کرد. همچنین افسر صاحب الخراج مأمور جمع آوری مالیات ایالات و ولایات بود وهر سه اینها توسط خلیفه مشخص می شدند.

 

 در زمان عباسیان در ابتدا اداره امور توسط نایبان امرا و والیان انجام می شد و با ضعف خلفا، امرا ووالیان خود اداره امور را بر عهده گرفتند. به مرور حکام محلی که عموما ایرانی بودند قدرت گرفتند و زمینه برای ایجاد حکومت های محلی فراهم شد.

ب) حکومت های محلی (قرون سوم و چهارم)

با به رسمیت شناختن دولت های محلی توسط عباسیان این دولت ها به مرور به سمت استقلال پیش رفتند به طوری که دیگر مقام خلیفه یک مقام تشریفاتی شده بود و این دولت ها تنها مالیات ناچیزی برای خلیفه می فرستادند.

طاهریان اولی دولتی بودند که از خلیفه اعلام استقلال کردند. صفاریان حکومت را از دست طاهریان خارج نمودند. یعقوب لیث به این بسنده نکرد و به فکر فتح بغداد افتاد که شکست خورد. پس از یعقوب برادرش عمرو به خلیفه اظهار اطاعت کرد.

در طبرستان مردم به کمک داعی کبیر بر حاکم طاهری طبرستان پیروز شدند و دولت علوی را در آن نواحی ایجاد کردند.

سامانیان با اقدامات صلح طلبانه خود سران محلی را با حکومت خود پیوند دادند. عدم وجود جنگ ها در این دوران باعث پیش رفت هایی در زمینه های اقتصادی، فرهنگی وهنری شد. از جمله رونق یافتن کشاورزی و تجارت و تولد سبک خراسانی در هنر و ادبیات.

زیاریان با هدف احیای آداب و رسوم ایران و ایجاد حکومتی چون حکومت ساسانیان مدتی قدرت را در دست گرفتند ولی در مقابل سامانیان و آل بویه مغلوب شدند.

در سال 333ه.ق احمد پسر بویه بغداد را فتح کرد و خلیفه دست نشانده حکومت آل بویه شد.

مقدمه:

برای شناخت هر پدیده‌ای نیازمند مطالعه فرآیند تاریخی آن به عنوان پدیده‌ای سیال که در طول زمان شکل گرفته هستیم. در این میان مطالعه شرایط عام که دریافت اوضاع و احوال کلی است شرط لازم، و دریافت شرایط خاص که شناخت و درک خود پدیده را آنچنان که هست پدید می‌آورد شرط کافی برای تحول پدیده است. فرآیند شناخت مکان و زمان بعنوان شرایط عام، و دو عنصر، اقتصادی- سیاسی و اجتماعی – فرهنگی بعنوان شرایط خاص شناخت درست از دگرگونی‌‌‌ها و امکان تجزیه و تحلیل، امکانات و محدودیت‌ها را به ما می‌دهد.

- سیر تحول تاریخی( گذشته) در وضع موجود مستقر و آینده (دگرگونی‌ها و تحولات بعدی) در وضع موجود آن مستتر است. گذشته موجود را تبیین می‌کند و موجود آینده را تخمین می‌زند.

در این کتاب هدف تبیین شار( گذشته و موجود) و تعریف شهر ایرانی است.

عوامل تشکیل دهنده فضا (شهر) از زمان تشکیل آن تاکنون.

1-    مسائل جهان‌بینی ( نحوه نگرش به جهان) دین، مذهب، مسلک، فرق متفاوت اجتماعی و مذهبی و...

2-    عامل اقتصادی یا چگونگی تعریف مادی جهانچگونگی تولید و توزیع ثروت، گردش کالا، نحوه تولید، توزیع، و مصرف محصولات و رابطه آن با ساخت کالبدی- پدیده غارت- دفاع به زیر مجموعه این عامل بوده و نقش تعیین کننده‌ای در بررسی‌ها دارد.

3-    عامل محیط یا اقلیم یا چگونگی تعریف زیست محیطی جهان آب و هوا، همواری و ناهمواری،...( اعتقاد به نقش برتر این عامل در بین طرفداران آن)

توجه داشته باشید: حرکت از قطع تداوم تاریخی و نفی کامل گذشته به همان اندازه مذموم است که باقی ماندن در فضای کهن.

دوره اول: سیر تحول شهر نشینی ، شهرگرائی و به شهر سازی به قبل از اسلام.

 

موضوع درس

این درس به موضوع ذیل می­پردازد:

-          روند تکاملی و تاریخی شهرگرایی و شهرنشینی و چگونگی ساخت شهر از دوران اولیه شهر نشینی در ایران تا کنون. 

سرفصل­ها

1-     شهرنشینی و شهرگرایی قبل از اسلام

 

2 - سیر تحول شهرنشینی و شهرگرایی بعد از اسلام

 

3 – سیر تحول شهرنشینی و شهرسازی در دوران معاصر

 

 

تقویم زمانی درس

جلسه اول: توضیح برنامه درس، انتخاب موضوع پژوهش

جلسه دوم: ساخت و بافت شهر از قرن هفتم ق.م. تا قرن سوم ق.م.، سبک پارسی در معماری، شروع ارائه­های کلاسی

جلسه سوم: ساخت و بافت شهر از قرن سوم ق.م. تا قرن هفتم میلادی، سبک پارسی هلنی، سبک پارتی در معماری

جلسه چهارم: (آزمون) شهرنشینی و شهرگرایی از قرن یکم هجری تا قرن چهارم هجری، سبک خراسانی در معماری

جلسه پنجم: شهرنشینی و شهرگرایی از قرن چهارم هجری تا قرن هفتم هجری، سبک رازی در معماری

 

جلسه ششم: شهرنشینی و شهرگرایی از قرن هفتم هجری تا قرن یازدهم هجری، سبک آذری در معماری

جلسه هفتم: (آزمون) شهرنشینی و شهرگرایی از قرن یازدهم هجری تا اواسط قرن سیزدهم هجری، مکتب اصفهان در شهرسازی

جلسه هشتم: شهرنشینی و شهرگرایی از قرن یازدهم هجری تا اواسط قرن سیزدهم هجری، مکتب اصفهان در شهرسازی

جلسه نهم: سیر تحول شهرنشینی و شهرسازی در دوران معاصر، از 1168 تا 1300 هجری شمسی، سبک تهران در شهرسازی

جلسه دهم: (آزمون) شهرسازی، شهرگرایی و شهر نشینی از 1300 تا 1320

جلسه یازدهم: شهرسازی، شهرگرایی و شهر نشینی از 1320 تا 1332

جلسه دوازدهم: شهرسازی، شهرگرایی و شهر نشینی از 1332 تا 1345

جلسه سیزدهم: شهرسازی، شهرگرایی و شهر نشینی از 1345 تا 1357

جلسه چهاردهم: شهرسازی، شهرگرایی و شهر نشینی از 1345 تا 1357

جلسه پانزدهم: شهرسازی، شهرگرایی و شهر نشینی از 1357

جلسه شانزدهم: شهرسازی، شهرگرایی و شهر نشینی از 1357 تاکنون