تاریخ شهر ایران

ساختوبافتشارازقرنچهارمتاقرنهفتمهجریقمری

سبکرازیدر معماری

در قرن چهارم هجری، تجدید حیات علمی و ادبی و پیدایش آزاد اندیشی و استقلال سیاسی- مذهبی از دولت مرکزی، زمینه ساز شکل گیری شیوه "رازی" به عنوان چهارمینشیوهمعماریایران،کههمهویژگیهایخوبشیوههایپیشین (نغز کاری شیوه پارسی، شکوه شیوه پارتی و ریزه کاری های شیوه خراسانی)رادارامیباشدمی گردد.

شیوهرازیازدورهآلزیارشروعشدهوتاآلبویه،سلجوقی،اتابکانوخوارزمشاهیانادامهپیدامیکند.

محلپیدایشورشدشیوهرازیشهر "ری" یا "راز" میباشد. کالبد شهردر این دوره بر میدانی میانی مستقر شده که پیرامون آن را دیوان ها، بازارها و جامع احاطه کرده اند. و گرداگرد آنها محلات شهری با ساختاری فشرده و کوچه های باریک، بدون هیچ برتری قومی- مذهبی و نژادی قرار می گیرند. در این زمان شارستان افول می کند و ربض توسعه می یابد. این خصیصه در هیچ دوره ای تکرار نمی شود.

در قرون پنجم و ششم هجری با روی کار آمدن ترکان سلجوقی، نظام متمرکز دولتی تمام آزادی های فکری قرن گذشته را از بین می برد، شار چهره ای تجاری می گیرد، سازمان فضایی- کالبدی شار به مفهوم منطقه بندی کهن، مراکز حکومتی، محلات اشراف و نجیب زادگان و محلات شهری مردم عادی و ... باز می گردد.

 کالبد شهر را میدان اصلی (اما نه به عنوان محل حضور مردم و فعالیت های اجتماعی) که در پیرامون آن کاخ ها، دیوان ها، جامع و مدرسه (که در این دوره همانند مسجد از ارکان اصلی شهری محسوب می گردید) قرار دارد و بازار اصلی (با راسته های جداگانه برای اصناف مختلف)  به آن باز شده تشکیل می دهد.

 گرداگرد مجموعه مرکزی شهر را محلات شهری هر یک  متناسب با جایگاه اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی که دارند فرا می گیرند. این محلات به وسیله راه ها به بازار متصل می شوند. هر محله دارای مدرسه، مسجد، آب انبار، میدانچه، بازارچه و تعدادی حمام (در مرکز محله) بوده و در سلسله مراتب محلات و اندازه محلات، تعداد جمعیت و خانوار و گروه های خویشاوندی و صنفی و حتی افراد موثر بودند.

 کل مجموعه شهری در درون دیوارهای سنگین قرار می گیرد و گاهی اطراف آن را خندق حفر می کنند. گورستان ها، بازارهای هفتگی، ماهانه و سالانه در خارج از شهر و در مسیر راه های تجاری و دروازه شهر  قرار داشتند.

در این دوران تقسیمات منطقه ای به ترتیب از تقسیم بزرگ تر شامل ولایت (معادل استان امروزی)، کوره (شهرستان امروزی)، رستاق (بخش امروزی)، طسوج (دهستان امروزی) و قریه (ده امروزی) می شد.

هم چنین سه نوع شهر در این دوره در ایران قابل تشخیص است که عبارتند از:

1-مصر: شهری که سلطان یا امیری بزرگ در آن مستقر باشد، دیوان ها در آن متمرکز و ناحیه هایی به آن وابسته باشند.

 2- قصبه: پایتخت و مرکز ایالتی.

3- مدینه: جایگاهی برای اجرای عدالت، مقررات یا نمایندگان.

پس از این سه تقسیم بندی قریه ها قرار می گیرند.

در شیوه رازی ساختمان هایی با کارکردهای گوناگون ساخته شدند از جمله آرامگاه های برجی (چهار گوشه، پنج، شش و هشت گوشه به صورت استوانه پره دار یا ساده)، میل ها (برج های راهنما برای مسافران در بیابان ها) ، ابنیه های عظیم و ... . هم چنین در تمام ابنیه این دوره مانند مساجد، مدارس و کاخ ها، سردر اهمیت به سزایی داشته و در ساخت آن از تزیینات سنگی، گچی و برجسته کاری هایی استفاده می شده است.

از شهرهای مهم این دوره می توان به شهر ری، یزد، سیراف،قزوین، شیراز و ... اشاره کرد.